Concentrating on the latter, and taking up Elden’s notion of Foucault’s use of space as a tool of analysis, I explore how Foucault’s intense study of modern literature, particularly Roussel and Blanchot, contributes to underlying modes of spatialisation that drive his study of the history of clinical medicine, as well as the complex explanation of his archaeological approach.

 Following Deleuze, I argue that these spatialisations are both the instrument and the object of his studies. They generate devices and tactics for dismantling established methods of analysis and manifest the powerful, multiple effects of discourse, whilst remaining meticulously at the level of description. Restricted material:

http://www.youtube-nocookie.com/embed/LvZQOYzycVA

or the last ‘episode’ of this series of articles around the work of Michel Foucault, I would like to evoke the second favorite Foucauldian concept (the first one being the panopticon) that architects like to use, the heterotopia. As a matter of fact, this term, dropped in the architectural discourse became almost an argument in itself like an incantation – and I plead guilty about that myself for having used it often without any real meaningful deepening. The responsibility for that can only be half devolved to architects as this concept has been only loosely defined by Foucault himself, who was probably not considering it as one of his strongest inventions.

http://www.youtube-nocookie.com/embed/xU23LqQ6LY4

http://www.surveillance-and-society.org/journalv1i3.htm
Deriving from Foucault’s work, space is understood to be crucial in explaining social power relations.
However, not only is space crucial to the exercise of power but power also creates a particular kind of
space. Through surveillance cameras the panoptic technology of power is electronically extended. The
article examines parallelisms and differences with the Panopticon and contemporary cities: visibility,
unverifiability, contextual control, absence of force and internalisation of control. Surveillance is examined as an emotional event, which is often ambivalent or mutable, without sound dynamic of security and
insecurity nor power and resistance. Control seems to become dispersed and the ethos of mechanistic
discipline replaced by flexible power structures. Surveillance becomes more subtle and intense, fusing
material urban space and cyberspace. This makes it impossible to understand the present forms of control
via analysing physical space. Rather, space is to be understood as fundamentally social, mutable, fluid and
unmappable – ‘like a sparkling water’. The meaning of documentary accumulation changes with the ‘digital
turn’ which enables social sorting. The popularity of ‘webcams’ demonstrate that there is also fascination in
being seen. The amount of the visual representations expands as they are been circulated globally.
Simultaneously the individuals increasingly ‘disappear’ in the ‘televisualisation’ of their lives. The
individual urban experience melts to the collective imagination of the urban. It is argued that CCTV is a
bias: surveillance systems are presented as ‘closed’ but, eventually, are quite the opposite. We are facing
‘the cam era’ – an era of endless representations.

The major effect of the Panopticon is, in Foucault’s words (1977: 201), ‘to induce in the
inmate a state of conscious and permanent visibility that assures the automate functioning
of power’. The emphasised meaning of visibility is perhaps the most obvious and often
recognised panoptic principle. The basic nature of the exercise of disciplinary power
‘involves regulation through visibility’ (Hannah, 1997a: 171). ‘Power is exercised
through ‘the “eye of power” in the disciplinary gaze’ (Ramazanoglu, 1993: 22). To be
able to see offers the basic condition for collecting knowledge, for being ‘in control’. In
urban space ‘absolute visibility is legitimated with the claim and the guarantee of
absolute security’ (Weibel, 2002: 207). Both in the Panopticon and in the space of
surveillance, social contact is – most often – reduced to visual (Koskela, 2002). It is,
however, worth noting that many surveillance systems include loudspeakers which can
mediate messages to the public – as per the idea of ‘a speaking tube system’ in the
Panopticon (Ainley, 1998: 88

‘Cam Era’ – the contemporary urban
Panopticon.*
Hille Koskela1

Koskela: ‘Cam Era’
Surveillance & Society 1(3) 297
He writes about ‘space of our dreams’, ‘internal’ and ‘external’ space, and ‘a space that
can be flowing like a sparkling water’. Foucault glorifies space – by talking about ‘the
epoch of space’ (1986: 22) which is replacing the important role of time (i.e. history) –
but simultaneously builds concepts that are disengaged from architecture and come close
to the idea of the social production of space. Rather than politics and economy (which
have quite often been the basis for the argument that space is socially produced) he
describes the spaces created by human habits, cultures and religions. This means that
Foucault’s ideas come close to Lefebvre’s concept of ‘representational space’ (1991: 39)
which he describes as ‘space as directly lived through its associated images and symbols,
and hence the space of “inhabitants” and “users” […] space which the imagination seeks
to change and appropriate’. Unfortunately, this work was never published by Foucault
himself and the concepts used were never developed further.
In analysing the parallelisms and differences with the Panopticon and contemporary
cities, it is important to acknowledge that urban space is far more complex than the
concept of space in Foucault’s interpretations of the prison. In cities, people may
sometimes be metaphorically imprisoned but, nevertheless, they are not under isolation
but quite the opposite: a city is a space of endless encounters. Whereas a prison is an
extremely homogenous space, a city is full of diversity. This diversity – of both spaces
and social practices – makes it impossible to compare urban space simply and directly to
the Panopticon. ‘Too much happens in the city for this to be true’, as Soja (1996: 235)
points out. However, there are several principles, characteristic to the mechanism of the
Panopticon, which are clearly present in the surveillance of cities. Some are almost selfevident
some more unexpected, but yet, they are all worth specifying.
‘A dream of a transparent society’
The major effect of the Panopticon is, in Foucault’s words (1977: 201), ‘to induce in the
inmate a state of conscious and permanent visibility that assures the automate functioning
of power’. The emphasised meaning of visibility is perhaps the most obvious and often
recognised panoptic principle. The basic nature of the exercise of disciplinary power
‘involves regulation through visibility’ (Hannah, 1997a: 171). ‘Power is exercised
through ‘the “eye of power” in the disciplinary gaze’ (Ramazanoglu, 1993: 22). To be
able to see offers the basic condition for collecting knowledge, for being ‘in control’. In
urban space ‘absolute visibility is legitimated with the claim and the guarantee of
absolute security’ (Weibel, 2002: 207). Both in the Panopticon and in the space of
surveillance, social contact is – most often – reduced to visual (Koskela, 2002). It is,
however, worth noting that many surveillance systems include loudspeakers which can
mediate messages to the public – as per the idea of ‘a speaking tube system’ in the
Panopticon (Ainley, 1998: 88).
The Panopticon embodies the power of the visual. Visibility connotates with power.
Within surveillance, visibility does not just have an important role but its meaning
overpowers other senses. This has consequences, as I shall argue, to how prejudice is
structured. By increasing surveillance ‘[a] dream of a transparent society’ (Foucault,
1980:152), a society where everything is subjugated to visual control, has almost been

Panopticon

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Morals reformed— health preserved — industry invigorated — instruction diffused — public burthens lightened — Economy seated, as it were, upon a rock — the gordian knot of the poor law not cut, but untied — all by a simple idea in Architecture!

(Τζέρεμι Μπένθαμ (Jeremy Bentham), Panopticon. In Miran Bozovic (ed.), The Panopticon Writings, London: Verso, 1995, 29-95.)

Το Πανοπτικό είναι ένας τύπος κτιρίου-φυλακής που σχεδιάστηκε από τον Άγγλο φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Τζέρεμι Μπένθαμ το 1785. Η ιδέα του σχεδιασμού επιτρέπει την συνεχή επίβλεψη (-opticon) όλων ( pan-) των κρατουμένων.

Η αρχή του διαχωρισμού του χώρου σε ατομικά κελιά εφαρμόζεται για πρώτη φορά στη φυλακή του Ghent το 1775. Η πρώτη, ωστόσο, ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική έκφραση των πειθαρχικών μεθόδων και τακτικών είναι το Πανοπτικό του Τζέρεμι Μπενταμ^[1], το οποίο παρουσιάστηκε στο κοινό το 1791.

Το Πανοπτικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί «[…] χωρίς εξαίρεση, σε όλες τις εγκαταστάσεις στις οποίες ένας αριθμός ανθρώπων θα τεθεί υπό επιτήρηση σε έναν χώρο όχι πολύ μεγάλο για να καλυφθεί από κτήρια. Όσο διαφορετικός ή αντίθετος και να είναι ο σκοπός: είτε για να τιμωρηθούν οι αδιόρθωτοι, να φυλαχθούν οι άφρονες, να αναμορφωθούν οι φαύλοι, να επιβεβαιωθούν οι ύποπτοι, να εργαστούν οι άεργοι, να διατηρηθούν οι αβοήθητοι, να περιθαλπούν οι άρρωστοι, είτε για να διδαχθούν οι πρόθυμοι σε κάθε κλάδο της βιομηχανίας, ή να εκπαιδευτεί η ανερχομένη γενιά στο δρόμο της εκπαίδευσης: με μια λέξη, είτε να εφαρμοστεί στους αιώνιους φυλακισμένους στο δωμάτιο του θανάτου είτε στους προφυλακισμένους που περιμένουν τη δίκη είτε σε αναμορφωτήρια είτε σε κάτεργα είτε σε βιοτεχνίες είτε σε τρελοκομεία, είτε σε νοσοκομεία είτε σε σχολεία»^[2].

Πίνακας περιεχομένων   [Απόκρυψη]  1 Περιγραφή του Κτιρίου 2 Η Λογική του Σχεδιασμού 3 Η Αρχιτεκτονική Τομή 4 Μια Σύγχρονη Εκδοχή του Πανοπτικού 5 Αναφορές 6 Δικτυακοί τόποι

Περιγραφή του Κτιρίου [Επεξεργασία]

Μία πολύ απλή (φαινομενικά) αρχιτεκτονική λύση δίνει την απάντηση στο ζήτημα της επιτήρησης. Πρόκειται για ένα κυλινδρικό οικοδόμημα, στην περιφέρεια του οποίου τοποθετούνται τα κελιά των τροφίμων (των ασθενών, των εργατών, των μαθητών και οποιουδήποτε άλλου επιτηρούμενου ατόμου), ενώ στο κέντρο του βρίσκεται ο πύργος των επιτηρητών, ο οποίος διαθέτει μεγάλα παράθυρα που βλέπουν προς τα κελιά. Τα κελιά, ωστόσο, δε μοιάζουν με τα παραδοσιακά μπουντρούμια. Διαθέτουν δύο παράθυρα, ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό. Το εσωτερικό αντιστοιχεί σε ένα από τα παράθυρα του πύργου ενώ το εξωτερικό αφήνει το φως να διαπεράσει το κελί. Παράλληλα, ο κεντρικός πύργος ελέγχου διαθέτει, πέρα από τα σκίαστρα στα παράθυρα, και διαχωριστικά στο εσωτερικό του τέτοια, ώστε να μην προδίδουν την παρουσία του επιτηρητή. Με άλλα λόγια, Το κελί διακρίνεται από πλήρη διαφάνεια ενώ ο πύργος ελέγχου από πλήρη συσκότιση. Ο επιτηρούμενος δε γνωρίζει πότε επιτηρείται.

Ο κρατούμενος στο Πανοπτικό είναι πάντα «…αντικείμενο μιας πληροφόρησης αλλά ποτέ υποκείμενο μιας επικοινωνίας»^[3]. Καταρχάς, είναι μόνιμα ορατός και τοποθετημένος ακριβώς απέναντι από τον επιτηρητή, κάτι που επιτρέπει την αδιάκοπη παρακολούθηση και την άμεση αναγνώρισή του. Ταυτόχρονα, η αξονική τοποθέτηση του κελιού σε συνδυασμό με τους πλάγιους τοίχους του εμποδίζουν κάθε πλάγια ορατότητα από το εσωτερικό του. «Από την άποψη του φύλακα, το πλήθος αντικαθίσταται από μια πολλαπλότητα αριθμήσιμη και ελέγξιμη• από την άποψη των κρατουμένων, από μια μοναξιά εγκάθειρκτη και επιτηρούμενη»^[4].

Η Λογική του Σχεδιασμού [Επεξεργασία]

Η αδιαφάνεια του πύργου ελέγχου έχει, όμως, άλλο σκοπό. Ο ίδιος ο Μπένταμ υποστήριζε πως η εξουσία πρέπει να είναι ορατή και ανεξέλεγκτη^[5] και το Πανοπτικό λειτουργεί ακριβώς έτσι. Ο κρατούμενος, αν και βλέπει διαρκώς το σημείο απ’ όπου παρακολουθείται, δεν μπορεί ποτέ να ξέρει αν πραγματικά συμβαίνει αυτό και πότε. Πρέπει, όμως, να είναι σίγουρος πως παρακολουθείται κάθε στιγμή. Ο κρατούμενος γίνεται με αυτόν τον τρόπο η βάση της ίδιας του της καθυπόταξης, επωμίζεται ο ίδιος τους καταναγκασμούς της εξουσίας και τους προσαρμόζει αυθόρμητα στον εαυτό του. Μέσα στο Πανοπτικό τα αποτελέσματα της επιτήρησης μονιμοποιούνται, είτε αυτή ασκείται συνεχώς είτε όχι. «…η τελειότητα της εξουσίας να τείνει στο να καθιστά περιττή τη συγκεκριμένη άσκησή της», γράφει ο Φουκώ. «…το αρχιτεκτονικό τούτο συγκρότημα να είναι μια μηχανή για την εγκαθίδρυση και τη στήριξη ενός είδους εξουσίας ανεξάρτητης από εκείνον που την ασκεί• κοντολογίς, οι κρατούμενοι να παγιδεύονται και να υφίστανται μιαν εξουσία της οποίας οι ίδιοι είναι οι φορείς»^[6].

Το ακριβές σχέδιο του Μπένθαμ δεν υλοποιήθηκε ποτέ, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η γενική του μορφή δε μελετήθηκε διεξοδικά σε Ευρώπη και Αμερική. Στην πρακτική του εφαρμογή παρουσιάστηκαν πολύ σοβαρά ελαττώματα. Η θεμελιώδης αρχή του, αυτή της διαφάνειας, δεν μπορούσε να εφαρμοστεί σε μία μεγάλη κλίμακα, αφού το ένα τρίτο των κελιών ήταν χωρίς ήλιο, με συνέπεια να μην υπάρχει καλή οπτική επαφή μεταξύ του κεντρικού πύργου ελέγχου και των κελιών^[7]. Επιπλέον, ο εγκλεισμός δεν μπορούσε να γίνεται σε συνθήκες απομόνωσης, κάτι που κρίθηκε απαραίτητο για όλες σχεδόν τις φυλακές από το 19ο αιώνα και μετά.

Η Αρχιτεκτονική Τομή [Επεξεργασία]

Στην τομή του «Πανοπτικού» είναι εμφανής αυτή η χάραξη των κελιών πάνω σε έναν αυστηρό ορθοκανονικό κάνναβο που εκμηδενίζει την ανθρώπινη υπόσταση στο εσωτερικό τους και την υποτάσσει στην απόλυτη όψη του εσωτερικού του κτιρίου. Ο εγκλεισμός πίσω από τα σίδερα του κάθε κελιού επαυξάνεται από την απειλητική εικόνα των κάθετων και οριζόντιων στοιχείων της τομής που σχηματίζουν ένα νέο απροσπέλαστο οπτικό όριο. Τα κάγκελα των κελιών, το σύστημα των κάθετων υποστηλωμάτων και των πατωμάτων περιμετρικά του περιβλήματος δεν αφήνουν κανένα περιθώριο διαφυγής, το ίδιο το κτίριο επιβάλλει την καθυπόταξη στο σύστημα αξιών της κοινωνίας που ο κρατούμενος τόλμησε να αψηφήσει. Το μέγεθος του κάθε θαλάμου κράτησης όπως φαίνεται από το εσωτερικό, σε αντίθεση με τις διαστάσεις του κτιρίου, είναι μηδαμινό∙ το ίδιο και το βάθος των κελιών σε σχέση με τη διάμετρο του κτιρίου.

Μια Σύγχρονη Εκδοχή του Πανοπτικού [Επεξεργασία]

Η εξουσιαστική σχέση ανάμεσα στα κελιά και τον «πύργο ελέγχου» είναι ξεκάθαρη καθώς ο «βωμός» της εξουσίας βρίσκεται στο κέντρο, τελείως αποκομμένος από τους φυλακισμένους. Με μοναδική οπτική φυγή από το κάθε κελί προς τον «πύργο», η επιστράτευση του συναισθήματος του τρόμου- κι όχι η ίδια η παρακολούθηση- υποβάλλει συμπεριφορές υπακοής χωρίς να είναι αναγκαία η βίαιη παρέμβαση των Αρχών. Αυτό το τέχνασμα ελέγχου και παρακολούθησης που ελαχιστοποιεί τα περιθώρια ιδιωτικότητας και διαφυγής – που αναπαριστάται διαγραμματικά στο «Πανόπτικον» του Bentham, έχει υιοθετηθεί στο έπακρο στο σύγχρονο κόσμο. Σε κτίρια κύρους και εξουσίας, είτε κρατικής – κρατικά κτίρια, σωφρονιστικά ιδρύματα, στρατόπεδα, μνημεία- ή ιδιωτικής – κτίρια τραπεζών, πολυεθνικών, πολυκαταστημάτων – αλλά ακόμη και στους δρόμους και τις πλατείες των μεγαλουπόλεων η φουκωική «πανοπτική κοινωνία» καταγράφεται στη σύγχρονη εκδοχή της.

Αναφορές [Επεξεργασία]

1. ↑ Η ιδέα του Πανοπτικού ανήκει στον αδελφό του Μπένταμ, Samuel, ο οποίος σκόπευε αρχικά να την εφαρμόσει σε μεγάλα εργαστήρια και βιοτεχνίες. Ο Τζέρεμι Μπένταμ έδωσε μορφή στην ιδέα του αδελφού του, δημιουργώντας παραλλαγές του ίδιου κτηρίου και δημοσιεύοντάς τις στο βιβλίο του Panopticon: or, the Inspection-House το 1787. Το βιβλίο κυκλοφορεί ακόμα από διάφορους εκδοτικούς οίκους.
2. ↑ Τζέρεμι Μπένταμ, σελ 40
3. ↑ Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989, σελ. 265
4. ↑ Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989, σελ. 266
5. ↑ Μισέλ Φουκώ], Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989, σελ. 266
6. ↑ Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989, σελ. 266
7. ↑ Winfried Reebs, Φυλακές και αρχιτεκτονική, Α/μηχανία 1988, σελ. 22

Δικτυακοί τόποι